Οι πρόσφατες ρυθμίσεις για τη μετατροπή των αμετάτρεπτων ποινών
Άγγελος Καμηλάρης
Αντεισαγγελέας Εφετών
Την τελευταία εικοσαετία υπήρξε πληθώρα νομοθετικών παρεμβάσεων με μοναδικό σκοπό την άμεση κάθε φορά αποσυμφόρηση των ευρισκομένων σε διαρκή κατάσταση συμφόρησης φυλακών. Οι παρεμβάσεις αυτές είχαν και τη μορφή της παροχής δυνατότητας μετατροπής σε χρηματικές ποινές στερητικών της ελευθερίας ποινών, οι οποίες δεν είχαν μετατραπεί γιατί υπερέβαιναν τα καθοριζόμενα με τις γενικές διατάξεις του άρθρου 82 του Ποινικού Κώδικα όρια μετατροπής. Τέτοιου είδους παρέμβαση υπήρξε και η ρύθμιση του άρθρου 16 του Ν. 3727/2008. Με τη διάταξη αυτή παρασχέθηκε η δυνατότητα μετατροπής σε χρηματική ποινή, ύστερα από αίτηση του καταδικασθέντος που έπρεπε να υποβληθεί μέσα σε έξι μήνες από την έναρξη ισχύος του νόμου, της μη υπερβαίνουσας τα πέντε έτη περιοριστικής της ελευθερίας ποινής, η οποία είχε ήδη καταγνωσθεί αμετακλήτως κατά την έναρξη ισχύος του νόμου ή θα επιβαλλόταν αμετακλήτως μέσα σε έξι μήνες. Η παρασχεθείσα δυνατότητα μετατροπής αφορούσε και τις καθορισθείσες συνολικές ποινές, εφόσον η βαρύτερη επιμέρους ποινή δεν υπερέβαινε τα πέντε έτη φυλάκισης. Η δυσμενής συνέπεια της κατ' αποτέλεσμα επερχόμενης από τη μετατροπή διαφορετικής μεταχείρισης των καταδίκων, με βάση τις οικονομικές δυνατότητές τους, επιχειρήθηκε να αμβλυνθεί με τη μείωση του ελαχίστου ποσού μετατροπής στα τρία ευρώ για κάθε ημέρα φυλάκισης και την παροχή δυνατότητας για περαιτέρω μετατροπή της ποινής σε ποινή παροχής κοινωφελούς εργασίας. Τα επιδιωχθέντα με την παραπάνω ρύθμιση αποτελέσματα ήταν τελικά πολύ μικρότερα του αναμενόμενου. Ίσως να συνετέλεσε σ' αυτό η επικρατήσασα στη νομολογία άποψη, ότι η θεσπισθείσα δυνατότητα μετατροπής δεν αφορούσε τις ποινές κάθειρξης πέντε ετών. Κύρια όμως αιτία ήταν η προβλεπόμενη προϋπόθεση του αμετακλήτου της καταδικαστικής απόφασης, αφού, όπως είναι γνωστό, στην πλειονότητα ίσως των περιπτώσεων οι εκτιόμενες στερητικές της ελευθερίας ποινές έχουν επιβληθεί με εκτελεστές μεν αλλά όχι αμετάκλητες καταδικαστικές αποφάσεις. Το αποτυχημένο του εγχειρήματος οδήγησε σε νέα νομοθετική παρέμβαση, η οποία εκδηλώθηκε με την αντικατάσταση, με το άρθρο 14 § 2 του Ν. 3772/2009, της παραγράφου 1 του άρθρου 16 του Ν. 3727/2008. Οι διατάξεις του πιο πάνω άρθρου, με το νέο τους περιεχόμενο, προέβλεψαν τη δυνατότητα μετατροπής των στερητικών της ελευθερίας ποινών διάρκειας μέχρι πέντε ετών, συμπεριλαμβανομένης και της πενταετούς κάθειρξης, που είχαν ήδη καταγνωσθεί ή θα επιβάλλονταν μέσα σε εννέα μήνες από την έναρξη ισχύος του νόμου, καθώς και των καθορισθεισών συνολικών ποινών, εφόσον η βαρύτερη επιμέρους ποινή δεν υπερέβαινε τα πέντε έτη κάθειρξης ή φυλάκισης. Όσον αφορά τα τυχόν προβλεπόμενα κατά της καταδικαστικής απόφασης ένδικα μέσα, ορίσθηκε ρητά ότι αναστέλλεται η προθεσμία για την άσκησή τους καθ΄ όλο το διάστημα από την υποβολή της σχετικής αίτησης μέχρι την έκδοση της δικαστικής απόφασης και ότι η αποδοχή της αίτησης θα είχε ως συνέπεια να θεωρείται ως μη ασκηθέν το τυχόν ασκηθέν ένδικο μέσο. Όμως, η νέα ρύθμιση παρουσίαζε νομοτεχνικής φύσεως ατέλειες, οι οποίες δημιούργησαν σε αρκετές περιπτώσεις μια αίσθηση αδικίας. Συγκεκριμένα, η διατύπωση του νομοθετικού κειμένου οδήγησε στην εσφαλμένη εντύπωση ότι αφετηρία του αναφερόμενου χρονικού διαστήματος των εννέα μηνών ήταν ο χρόνος θέσης σε ισχύ του Ν. 3772/2009 και όχι ο χρόνος θέσης σε ισχύ του Ν. 3727/2008, όπως συνέβαινε στην πραγματικότητα. Δημιουργήθηκε έτσι σε πολλούς κρατουμένους, για να διαψευσθεί στη συνέχεια, η ελπίδα ότι θα μπορούσαν και αυτοί να υπαχθούν στην προβλέπουσα τη δυνατότητα μετατροπής ρύθμιση. Αυτή την αίσθηση αδικίας θέλησε να εξαλείψει ο νομοθέτης με νέα του παρέμβαση. Με την αυτοτελή διάταξη του άρθρου 26 του Ν. 3811/2009 θεσπίσθηκε η δυνατότητα μετατροπής των στερητικών της ελευθερίας ποινών διάρκειας μέχρι πέντε ετών, συμπεριλαμβανομένης και της πενταετούς κάθειρξης, οι οποίες είχαν καταγνωσθεί μέχρι την έναρξη ισχύος του νόμου με καταδικαστικές αποφάσεις που δεν κατέστησαν αμετάκλητες, καθώς και των καθορισθεισών συνολικών ποινών, εφόσον η βαρύτερη επιμέρους ποινή δεν υπερέβαινε τα πέντε έτη κάθειρξης ή φυλάκισης. Οι διατάξεις του άρθρου 26 του Ν. 3811/2009, σε αντίθεση με τις προϊσχύσασες αντίστοιχες διατάξεις, χαρακτηρίζονται από την απόλυτη σαφήνεια του περιεχομένου τους και τη νομοτεχνική αρτιότητά τους. Πέρα απ΄ αυτό, είναι άξια επιβράβευσης η προβλεφθείσα εφαρμογή των διατάξεων για την απόλυση υπό όρο, στην περίπτωση που η στερητική της ελευθερίας ποινή μετατράπηκε περαιτέρω σε ποινή παροχής κοινωφελούς εργασίας και εκτίθηκαν με τον τρόπο αυτόν τα τρία πέμπτα της ποινής, αφού έτσι αμβλύνθηκε ακόμη περισσότερο η δυσμενής συνέπεια της κατ' αποτέλεσμα επερχόμενης από τη μετατροπή άνισης μεταχείρισης των οικονομικά αδυνάτων καταδίκων. Πρέπει, επίσης, να επισημανθεί η διατυπωθείσα στην αιτιολογική έκθεση δέσμευση του νομοθέτη ότι πρόκειται για την τελευταία σχετική ρύθμιση. Η σχετική αναφορά έπρεπε να γίνει, γιατί η επανάληψη της προσωρινής υποτίθεται ρύθμισης είχε ήδη αρχίσει να δημιουργεί την εντύπωση περί παγιωμένης νομοθετικής αντίληψης για το επιτρεπτό της μετατροπής τέτοιου είδους και τέτοιας διάρκειας ποινών.
Το υπαρκτό εδώ και μια εικοσαετία πρόβλημα της υπερπληρότητας των φυλακών είναι βέβαιο ότι θα εξακολουθήσει να υφίσταται. Είναι, λοιπόν, προφανής η ανάγκη εξεύρεσης λύσεων για την αντιμετώπισή του. Είναι, όμως, εξίσου προφανές ότι η λύση του προβλήματος δεν μπορεί να αναζητηθεί στη μη εκτέλεση των επιβαλλομένων ποινών ή στην κατ΄ εξαίρεση των όσων προβλέπονται από τις σχετικές γενικές διατάξεις μετατροπή ποινών κάθειρξης ή πολυετούς φυλάκισης. Τέτοιες ρυθμίσεις δεν οδηγούν στην πραγματικότητα σε αποσυμφόρηση των φυλακών. Αντίθετα, αναιρώντας στην ουσία τους επιδιωκόμενους με την έκτιση των ποινών σκοπούς και συμβάλλοντας στην εδραίωση της πεποίθησης περί ατιμωρησίας, συντελούν στην αύξηση της εγκληματικότητας και, συνεπώς, οδηγούν στην επιδείνωση του προβλήματος.
